Project Description
η Εικόνα της Γεννήσεως του Κυρίου
Παραστάσεις με θέμα τη Γέννηση απαντούν από την Παλαιοχριστιανική εποχή, αλλά η εικόνα, με ολοκληρωμένο τον εικονογραφικό τύπο, εμφανίζεται κυρίως στα χρόνια μετά την εικονομαχία, ακολουθώντας μια πορεία με μικρές παραλλαγές ανάλογες με τις γενικότερες συνθήκες τόπου και εποχής.
Ο ορθόδοξος αγιογράφος της εικόνας της Γεννήσεως πιστός στα δόγματα της εκκλησίας έχει δύο σκοπούς: να δείξει την θεανθρώπινη φύση του Κυρίου μας που αληθινά σαρκώθηκε από την Παρθένο Μαρία και να υποδηλωθεί ο πανηγυρισμός του ουρανού και της γης και γενικότερα όλης της κτίσης προς τον Δημιουργό της. Σύμφωνα με όσα διηγείται ο Ευαγγελιστής Λουκάς, η Παναγία «έτεκεν τον υιόν αυτής τον πρωτότοκον, και εσπαργάνωσεν αυτόν και ανέκλισεν αυτόν εν τη φάτνη».
Ο Ορθόδοξος Χριστιανός ζει το μυστήριο της σαρκώσεως με τις αισθήσεις του, που μεταμορφώνονται για να γίνουν μέσα επικοινωνίας με το άρρητο. Προσκυνώντας την εικόνα της Γεννήσεως ανταποκρίνεται στο κέλευσμα της ψαλμωδίας «δεῦτε ἴδωμεν πιστοί» και «βλέπει» με τα μάτια του την θεολογία της σαρκώσεως αισθανόμενος την ευφροσύνη της θείας συγκαταβάσεως και κενώσεως.
Ο εικονογραφικός τύπος διαμορφώθηκε έτσι ώστε να συνοψίζει την θεολογία της Γεννήσεως, ντύνοντάς την με άρτια αισθητική μορφή. Η παράσταση έχει οργανωθεί αντιρρεαλιστικά και συμβολικά, συνθέτοντας στοιχεία από την πραγματικότητα με πνευματικά και διαχρονικά.
Το βουνό, το σπήλαιο, η φάτνη, τα ζώα συνυπάρχουν με τον χρυσό κάμπο που είναι ο πνευματικός χώρος του ουρανού. Η φάτνη, το σπήλαιο, τα σπάργανα είναι όλα δείγματα της κένωσης της θεότητας και της άκρας ταπείνωσης. Αυτά τα στοιχεία καθιερώνονται από την υμνογραφία με τον Ρωμανό τον Μελωδό «καί ἡ γῆ τό σπήλαιον τῷ ἀπροσίτῳ προσάγει» (Κοντάκιον), και τους άλλους υμνωδούς των Χριστουγέννων· «Τί σοί προσενέγκωμεν Χριστέ ὅτι ὤφθης ἐπί γῆς ὡς ἄνθρωπος…ἡ γῆ τό σπήλαιον» (ιδιόμελον Εσπερινού Χριστουγέννων) ή «τῷ σήμερον ἐν σπηλαίῳ τεχθέντι» (κάθισμα όρθρου Χριστουγέννων). Έτσι η εικόνα αμέσως παρουσιάζει την σύνθεση του γήϊνου και του ουράνιου, του ανθρώπινου και του θείου. Όλες οι μορφές έχουν ειδικό νόημα και συμβολισμό.
Η Γέννηση τοποθετείται μέσα σε σκοτεινό σπήλαιο. Το μαύρο σπήλαιο συμβολίζει τον κόσμο που ήταν σκοτισμένος από την αμαρτία, στην οποία θα λάμψει το χαρούμενο, λυτρωτικό φώς «ὁ λαός ὁ καθήμενος ἐν σκότει εἶδε φῶς μέγα καί τοῖς καθημένοις ἐν χώρᾳ καί σκιᾷ θανάτου φῶς ἀνάτειλεν αὐτοῖς» (Ματθ. 4, 16).
Επίσης συμβολίζει τον Άδη. Έτσι, για να πλησιάσει την άβυσσο ο Χριστός τοποθετεί μυστικά τη γέννησή Του στο βάθος του χάσματος, όπου το κακό ζει στην τελευταία του πυκνότητα.
Στη φάτνη ο Χριστός εικονίζεται σπαργανωμένος. Η εικονογραφία εδώ ακολουθεί πιστά την ευαγγελική διήγηση «καί ἐσπαργάνωσεν αὐτόν καί ἀνέκλινε αὐτόν ἐν τῇ φάτνῃ» (Λουκ. 2, 7). Το φασκιωμένο βρέφος παραπέμπει οπτικά σε μορφές νεκρών, όπως του Λαζάρου, δίνοντάς μας έτσι μια ακόμη νήξη για το σάβανο και την ταφή του Κυρίου.
Η θέση της Παναγίας είναι καίρια στην εικόνα, δείχνοντας με αυτόν τον τρόπο τον ρόλο της στο έργο της σωτηρίας. Εικονίζεται σε άμεση σχέση με το γλυκύτατο Τέκνο της, αλλά διατηρεί και κάποια απόσταση απ᾿ Αυτό, υπαγορευμένη από την γνώση της θεότητάς Του.
Για την στάση στην οποία ζωγραφίζεται η Θεοτόκος έχει διατυπωθεί η άποψη ότι καθορίζεται κυρίως από την αντίληψη για τον τοκετό με ή χωρίς ωδίνες.
Η υμνολογία όμως της Εκκλησίας αποφαίνεται με σαφήνεια ότι έτεκεν ανωδίνως «τάς ὠδῖνας φυγοῦσα ὑπερφυῶς…» (Θ΄ ὠδή τοῦ κανόνος τοῦ Μ. Σαβάτου), εν’ω αλλού προσφωνεί την Θεοτόκο «῎Αχραντε ἀκόπως βαστάσα» (Δ΄ ὠδή τοῦ κανόνος τοῦ ᾿Ακαθίστου).
Η παρουσία των δύο ζώων, του βοδιού και του όνου, είναι μιά ζωγραφική υπόμνηση των αιχμηρών λόγων του Προφήτη Ησαΐα για τον Ισραήλ: «ἔγνω βοῦς τόν κτησάμενον καί ὄνος τήν φάτνην τοῦ κυρίου αὐτοῦ. ᾿Ισραήλ δέ με οὐκ ἔγνω καί ὁ λαός με οὐ συνῆκε». (῾Ησ. 1, 3). Η αποστασία του εκλεκτού λαού του Θεού στηλιτεύεται με αυτόν τον διακριτικό τρόπο μέσα στην εικόνα.
Οι ποιμένες, ανοιχτόκαρδοι, καλοκάγαθοι, ειρηνικοί, δέχονται με κατάπληξη αλλά και χαρά το μήνυμα του ερχομού του Μεσσία, υπενθυμίζοντας τη μορφή του καλού ποιμένα, του Χριστού, αντιπροσωπεύοντας την αγαθή μερίδα των αληθινών Ισραηλιτών πού άκουσαν το άγγελμα της σωτηρίας και το ενστερνήστηκαν αμέσως.
Επίσης οι Μάγοι αντιπροσωπεύουν τους ειδωλολάτρες που θα αποτελέσουν την από τους εθνικούς προερχόμενη Εκκλησία. Οι Μάγοι εικονίζονται με διαφορετική ηλικία, υποδηλώνοντας το γεγονός ότι ο Χριστός φωτίζει όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως της ηλικίας τους. Οι Μάγοι είναι οι αναζητητές που πασχίζουν να βρούν την Αλήθεια έξω από τον χώρο του Ισραήλ. Ήδη στην προχριστιανική εποχή αναφέρονται άνθρωποι που είναι ευάρεστοι στο Θεό, καθώς έχουν φόβο Θεού και είναι δίκαιοι, όπως ο Ιώβ Ιδουμαίος, η βασίλισσα του Σαβά και κυρίως ο «ἀπάτωρ καί ἀμήτωρ» (῾Εβρ. 7, 3) Μελχισεδέκ.
Αυτούς αντιπροσωπεύουν οι Μάγοι, καθώς και τους ανά τους αιώνες αναζητητές της αλήθειας πού μέσα πολυδαίδαλους ατραπούς της σκέψης και της κατά κόσμον σοφίας, ακολουθώντας τον αστέρα της εσώτερης παρόρμησής τους, φτάνουν κάποτε με ταπείνωση στην απλότητα της Φάτνης για να καταθέσουν τα δώρα του πνευματικού τους μόχθου και να χαρούν μαζί με τους ποιμένες.
Οι Άγγελοι ολόσωμοι, ευγενικοί και μεγαλόπρεποι, ντυμένοι με ιμάτιο και χιτώνα, σε στάσεις και κινήσεις που δείχνουν σεβασμό στο Βρέφος, αναγγέλουν στους ποιμένες το μέγα γεγονός, που θα αποτελέσει τομή στην ιστορία της ανθρωπότητας. Και όταν όμως σκύβουν για να εκφράσουν το σεβασμό τους δεν ζωγραφίζονται μέσα στην σπηλιά, αλλά στέκουν απ᾿ έξω, ώστε να προβάλλεται ανεμπόδιστα και αδιάσπαστα το κεντρικό θέμα: ο Θεός και κτίστης του κόσμου που ντύθηκε τη σάρκα, καθώς και η Παναγία Μητέρα Του.
Επίσης οι αγγελικές δυνάμεις προσφέρουν τη δοξολογία και ευαγγελία του χαρμόσυνου μηνύματος στους βοσκούς ότι «ετέχθη σήμερον σωτήρ ος εστίν Χριστός Κύριος». Σε κάποιες εικόνες υπάρχει σε κυκλικό σχήμα η επιγραφή από το κατά Λουκά Ευαγγέλιο, «Δόξα εν υψίστοις Θεό και επί γης ειρήνη εν ανθρώποις ευδοκία».
Τέλος, η μοναδική ακτίνα που εξέρχεται από τον ουρανό και καταλήγει στο σπήλαιο πάνω από το βρέφος, σημαίνει την μια ουσία του Θεού αλλά χωρίζεται σε τρεις λάμψεις, για να προσδιορίσει τη συμμετοχή των τριών προσώπων στην θεία οικονομία της σωτηρίας.
