Η σημαντική δράση των μοναχών της Ιεράς Μονής Ξενοφώντος, και των αγιορειτών πατέρων εν γένει, στην Επανάσταση του 1821 είναι άγνωστη στον πολύ κόσμο. Στις 18 Μαΐου 1821 ο Εμμανουήλ Παππάς, μυημένος στην Φιλική Εταιρεία, κηρύσσει την Επανάσταση στις Καρυές. Η αδελφότητα της Ιεράς Μονής Ξενοφώντος συμμετέχει ενεργά στην Επανάσταση στην Μακεδονία με πρωτοστάτη τον μοναχό Γεδεών και, όταν αυτή αποτυγχάνει, πληρώνει για την δράση της βαρύ τίμημα.
