Ποιος όμως ήταν ο σπουδαίος ασκητής που ίδρυσε αρχικά το μοναστήρι, ο όσιος Παύλος ο Ξηροποταμινός; Γνωρίζουμε ελάχιστα. Δυστυχώς ο βίος του γράφτηκε πολύ μεταγενέστερα από την εποχή του και θεωρείται σε μεγάλο βαθμό φανταστικός. Η παράδοση διασώζει πως κατείχε υψηλό αξίωμα στην αυτοκρατορική αυλή και ανώτατη μόρφωση, κάτι που δείχνει να επιβεβαιώνει από παλιά η εικονογράφισή του ως ευνούχου. Έφυγε από την Βασιλεύουσα κρυφά, ως επαίτης, και ήρθε στον Άθωνα, μάλλον στο δεύτερο μισό του 10ου αιώνα. Ίδρυσε αρχικά την Μονή Ξηροποτάμου, κοντά στο λιμάνι της Δάφνης, πιθανότατα ένα από τα παλαιότερα κοινόβια του Αγίου Όρους, στα χρόνια του αγίου Αθανασίου του Αθωνίτη.
