Ο άγιος Παύλος ο Ξηροποταμινός στις τοιχογραφίες του Πρωτάτου, περίπου 1283-1300.

ΩΣ ΕΠΑΙΤΗΣ

ΩΣ ΕΠΑΙΤΗΣ

Ποιος όμως ήταν ο σπουδαίος ασκητής που ίδρυσε αρχικά το μοναστήρι, ο όσιος Παύλος ο Ξηροποταμινός; Γνωρίζουμε ελάχιστα. Δυστυχώς ο βίος του γράφτηκε πολύ μεταγενέστερα από την εποχή του και θεωρείται σε μεγάλο βαθμό φανταστικός. Η παράδοση διασώζει πως κατείχε υψηλό αξίωμα στην αυτοκρατορική αυλή και ανώτατη μόρφωση, κάτι που δείχνει να επιβεβαιώνει από παλιά η εικονογράφισή του ως ευνούχου. Έφυγε από την Βασιλεύουσα κρυφά, ως επαίτης, και ήρθε στον Άθωνα, μάλλον στο δεύτερο μισό του 10ου αιώνα. Ίδρυσε αρχικά την Μονή Ξηροποτάμου, κοντά στο λιμάνι της Δάφνης, πιθανότατα ένα από τα παλαιότερα κοινόβια του Αγίου Όρους, στα χρόνια του αγίου Αθανασίου του Αθωνίτη.

Ο Γεώργιος Μπράνκοβιτς σε μικρογραφία στο τυπικό της Ιεράς Μονης Εσφιγμένου, 1429.

ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

Με τις δωρεές τους τον 15ο αιώνα, οι Σέρβοι δεσπότες Στέφανος-Γρηγόριος Μπράνκοβιτς και Γεώργιος Μπράνκοβιτς συναριθμούνται ανάμεσα στους σημαντικότερους δωρητές της Μονής. Ο δεύτερος χρηματοδότησε την ανέγερση του νέου καθολικού, το 1447, σε θέση λίγο νοτιότερα του αρχικού ναΐδριου που είχε χτίσει ο όσιος Παύλος τον 10ο αιώνα. Το αφιέρωσε στον προστάτη του, το άγιο Γεώργιο. Έκτοτε η Μονή θα τιμάται εξίσου στο όνομα του Αγίου Γεωργίου και της Θεοτόκου, που ήταν η αρχική της αφιέρωση. Από δωρεές διαφόρων Σέρβων ηγεμόνων και ευγενών προέρχονται πολλά από τα κειμήλια που φυλάσσονται μέχρι σήμερα στο μοναστήρι.

fdc16ec5-b3a8-441f-9173-1da886b34bd3

ΕΠΑΝΙΔΡΥΣΗ

ΕΠΑΝΙΔΡΥΣΗ

Τον 14ο αιώνα η Μονή ήταν ήδη ερημωμένη, δεν είναι γνωστό για πόσο καιρό, αν και διέσωζε την ανάμνηση της ίδρυσής της από τον όσιο Παύλο τον Ξηροποταμηνό. Επανιδρύεται το 1383/4 από δύο Σέρβους μοναχούς, τον Χιλανδαρινό Γεράσιμο (κατά κόσμο Νικόλαο) Ραδώνια και τον Βατοπαιδινό Αντώνιο (πρώην Αρσένιο) Παγάση. Αμφότεροι υπήρξαν γόνοι ευγενών οικογενειών της Σερβίας και μάλιστα ο πρώτος προερχόταν από την μετέπειτα ηγεμονική οικογένεια των Μπράνκοβιτς. Οι δύο μοναχοί αγόρασαν το ερημωμένο κελλίον του Αγίου Παύλου από τη Μονή Ξηροποτάμου, στην οποία είχε περιέλθει μετά την ερήμωσή του. Δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα για τα έργα που πραγματοποίησαν, όμως φαίνεται πως εξακολουθούσαν να είναι περιορισμένα στην περιοχή του μεσαίου βράχου. Είναι όμως βέβαιο πως μια νέα ζωή ξεκίνησε για το μικρό, τότε, μοναστήρι.

Το σκίτσο του Μπάρσκι

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΙΑ

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΙΑ

Τον 18ο αιώνα παρατηρείται μια σημαντική αλλαγή για την ιστορία της Μονής, την οποία επισημαίνει και ο Μπάρσκι κατά την δεύτερη επίσκεψή του. Ο πληθυσμός των μοναχών από κυρίως σλαβικής καταγωγής (σερβικής ή βουλγαρικής) γίνεται σταδιακά ελληνικής, αλλάζοντας έτσι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του μοναστηριού. Η αιτία της αλλαγής δεν είναι γνωστή. Πιθανολογείται ότι ο αυστρο-οθωμανικός πόλεμος του 1684-1699 απέκοψε τον υπό οθωμανική κυριαρχία χώρο του Αγίου Όρους από τις περιοχές της μείζονος Μακεδονίας και της Σερβίας, από όπου προέρχονταν εν πολλοίς μέχρι τότε οι Αγιοπαυλίτες. Επιπλέον, η κυριαρχία των ελληνόφωνων Φαναριωτών στις παραδουνάβιες ηγεμονίες βοήθησε στον πολλαπλασιασμό των ελληνόφωνων μοναχών. Γιατί όμως η αδελφότητα ήταν ως τότε κυρίως σλαβόφωνη;

Χαλκογραφία της Ιεράς Μονής Αγίου Παύλου, από το αρχείο της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος.

ΤΡΕΙΣ ΒΡΑΧΟΙ

ΤΡΕΙΣ ΒΡΑΧΟΙ

Κατά το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του το Μοναστήρι είχε πολύ μικρότερο μέγεθος. Αναπτύχθηκε σταδιακά, στριμωγμένο πάνω σε μια σειρά τριών διαδοχικών ψηλών βράχων που ορθώνονταν στην πλαγιά του βουνού, σχεδόν ανεξάρτητοι ο ένας από τον άλλον. Η διάταξη αυτή παρουσιάζεται στο σχέδιο του ρώσου μοναχού – περιηγητή Βασιλείου Μπάρσκι, που εκπόνησε κατά το δεύτερο ταξίδι του στον Άγιον Όρος το 1744, αλλά είναι ακόμα και σήμερα ορατή από την εξωτερική πλευρά της βόρειας πτέρυγας, απέναντι από τη βαθιά και απόκρημνη ρεματιά. Ο Μπάρσκι, μάλιστα, σημειώνει στο ημερολόγιό του πως η αρχιτεκτονική διάταξη της Ιεράς Μονής του Αγίου Παύλου δεν μοιάζει με κανενός άλλου αγιορείτικου μοναστηριού. Πάνω στον τρίτο βράχο, προς τα ανατολικά, στέκεται ακόμη ο μεγάλος πύργος της μονής, ενώ ένας τέταρτος βράχος ανάλογου μεγέθους βρίσκεται λίγο πιο πέρα, ανατολικά και έξω από τον περίβολο.

Καθολικό

ΚΑΘΟΛΙΚΟ

ΚΑΘΟΛΙΚΟ

Το καθολικό αφιερώθηκε στην Υπαπαντή του Χριστού. Το μαρμάρινο τέμπλο του κατασκευάστηκε το 1899-1900 από τον Τήνιο γλύπτη Ιωάννη Φραντζέσκου Λυρίτη. Περιλαμβάνει δύο παρεκκλήσια αφιερωμένα στους δύο αγίους που πλαισιώνουν την πύλη της Μονής: τον άγιο Παύλο τον Ξηροποταμινό, τον κτήτορα, και τον άγιο Γεώργιο. Πώς όμως ήταν το μοναστήρι πριν την μεγάλη επέκταση του 19ου αιώνα;

Αυλή

ΕΠΕΚΤΑΣΗ

ΕΠΕΚΤΑΣΗ

Μετά την είσοδο, ο επισκέπτης αντικρύζει μια ευρύχωρη στοά με φυτά φροντισμένα, μια σκιερή αυλή γύρω από τον ναό. Οι ψηλοί όγκοι των κτιρίων σε κάνουν να κοιτάζεις διαρκώς προς τα πάνω. Ο ναός είναι χτισμένος κυριολεκτικά μέσα στην αγκαλιά του βράχου, αφήνοντας πίσω από το ιερό έναν στενό διάδρομο. Όλος αυτός ο χώρος αποτελεί μια εκτεταμένη επέκταση του 19ου αιώνα. Το 1816, με τη φροντίδα του αρχιμανδρίτη Ανθίμου Κομνηνού Αγιοπαυλίτη, ο οποίος διετέλεσε και ηγούμενος, ξεκίνησε η κατασκευή του τείχους και της μεγάλης δυτικής πτέρυγας, η οποία περιλάμβανε νέα Τράπεζα και παρεκκλήσια, αλλά είχε τότε ξυλόπηκτους τους επάνω ορόφους. Το 1819-20 είχε κτιστεί και το κωδωνοστάσιο. Οι εργασίες όμως διακόπηκαν για λίγα χρόνια εξ’ αιτίας των δεινών που ακολούθησαν την αποτυχημένη επανάσταση του 1821 στην Χαλκιδική, κι ο ίδιος διέφυγε ως πιθανολογούμενο μέλος της Φιλικής Εταιρείας. Συνεχίστηκαν αργότερα, ως τα μέσα περίπου του 19ου αιώνα, όταν αποπερατώθηκε το εντυπωσιακό καθολικό με τους έντεκα τρούλους, με δαπάνη του ηγουμένου Σωφρονίου Καλλιγά. Από το 1830 ξεκινούν να φτάνουν στο μοναστήρι Κεφαλλήνιοι, οι οποίοι, ως και τα μέσα του 20ου αιώνα, αποτελούσαν την πλειονότητα της αδελφότητας.

dndndfnfn

ΟΨΗ ΝΕΟΤΕΡΗ

ΟΨΗ ΝΕΟΤΕΡΗ

Μετά από είκοσι λεπτά περπάτημα από τον αρσανά, μιάμιση ώρα αν κανείς ξεκίνησε από την γειτονική Ιερά Μονή Διονυσίου, αντικρύζει επιβλητικά ψηλοτάβανα κτίρια του 19ου αιώνα, πετρόκτιστα, με μεγάλα συμμετρικά παράθυρα. Λιτή μεγαλοπρέπεια, ήσυχη. Δεξιά κι αριστερά στην πύλη στέκουν δύο αγένιοι: ο άγιος Παύλος ο Ξηροποταμινός και ο άγιος Γεώργιος. Επάνω, η Υπαπαντή του Χριστού, στην οποία είναι αφιερωμένος ο ναός. Εικόνες του 19ου αιώνα σε ύφος ρωσικό, στον απόηχο του ρομαντισμού. Ευρωπαϊκή αισθητική, νεότερη. Είναι σαφές πως το βυζαντινό μοναστήρι είχε διαφορετική όψη, πως το μοναστικό συγκρότημα γνώρισε σημαντική επέκταση κατά τον 19ο αιώνα. Μάλιστα, ό,τι βλέπουμε γύρω από την είσοδο είναι η τελευταία προσθήκη που έγινε κατά τα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα, αφού μια πυρκαγιά κατέστρεψε το 1902 τη δυτική και τη νότια πτέρυγα. Ο Πλούταρχος Θεοχαρίδης επισημαίνει ότι τα κτίρια αυτά σχεδιάστηκαν και υλοποιήθηκαν με μία ακαδημαική αρχιτεκτονική προσέγγιση, επηρρεασμένα από τα εκλεκτικιστικά ρεύματα της εποχής, όπως συνέβαινε τότε σε όλες τις μονές του Αγίου Όρους.

η πλαγια

Η ΠΛΑΓΙΑ

Η ΠΛΑΓΙΑ

Στην βραχώδη πλαγιά του Άθωνα, στο νοτιοδυτικό άκρο της χερσοννήσου, η Ιερά Μονή του Αγίου Παύλου στέκεται ανάμεσα σε μια απότομη ρεματιά και σ᾽ έναν χείμαρρο που κατεβάζει από το βουνό μεγάλες πέτρες ως την ακτή. Ο χείμαρρος ενδεχομένως συνέβαλε ώστε για κάποια περίοδο η Μονή ονομάστηκε Ξηροποτάμου, πριν αυτό το τελευταίο όνομα αυτό επιστρέψει οριστικά στο πρώτο από τα δύο μοναστήρια που ίδρυσε ο όσιος Παύλος ο Ξηροποταμινός. Δυστυχώς λείπουν πολλά στοιχεία από την πρώιμη ιστορία της Μονής, άλλα ωστόσο τα φωτίζουν η μελέτη και η επίσκεψη.

Η Μονή θα συνεχίζει τον ιστορικό της βίο όσο εγκαταβιούν σε αυτή μοναχοί.

ΜΕΤΟΧΙΑ

ΜΕΤΟΧΙΑ

Ο αυτοκράτορας Ιωάννης Ζ΄ Παλαιολόγος επικύρωσε με χρυσόβουλο του 1408 προς τον ηγούμενο Θεόδουλο δωρεά προς τη Μονή ενός μεγάλου Μετοχίου στην Κασσάνδρα με πύργο και υποστατικά, συνολικής έκτασης 9500 στρεμμάτων, που έφερε το όνομα Άγιος Παύλος. Σε έγγραφο του 1419 ο δεσπότης Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος επικύρωσε τα δικαιώματα της Μονής στα μετόχια Αβραμίται και Νέον Χωρίον. Το 1405 ο Ροδοσλάβος Σάμπιας αφιέρωσε στη Μονή το Μετόχι του Αγίου Γεωργίου κοντά στην Καλαμαριά Θεσσαλονίκης, με έκταση 9.000 στρεμμάτων. Το 1469 η πριγκίπισσα Μάρω αγόρασε από την Ιερά Μονή Εσφιγμένου το Μετόχι στον Πρόβλακα Χαλκιδικής και το προσέφερε στη Μονή. Το 1622 η Δόμνα Μπαλάση δώρησε στη Μονή το μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου-Ζήτια στη Βλαχία, κοντά στην Κραϊόβα. Το 1664 ο Μύρων Κωνσταντίνος προσάρτησε στη Μονή το μοναστήρι της Αναλήψεως του Σωτήρος-Θεοδωρένι, στη Σουτσάβα της Μολδαβίας. Στα τέλη του 18ου αιώνα η Μονή είχε μικρό ναό στην Αθήνα, που ο Αθηνών Βενέδικτος, σε επιστολή του της 14-3-1784, συγχώνευσε αυθαίρετα με τον Ναό των Ταξιαρχών. Ο αρχιμανδρίτης Άνθιμος στις αρχές του 19ου αιώνα αγόρασε μεγάλες εκτάσεις και δημιούργησε μετόχια στην Χαλκιδική και στη Θάσο. Στα τέλη του 19ου αιώνα αναφέρεται το Μετόχι «Κρομμύδιον» στην Κασσάνδρα, όπου το 1897 εκοιμήθη ο ηγούμενος Γεράσιμος Δραγώνας. Επίσης στην Χαλκιδική, ανήκουν στη Μονή πύργος και ναός των Αγίων Αποστόλων και μετοχιακός ναός της Ζωοδόχου Πηγής του 1852 στη Σάρτη. Σήμερα στη Μονή υπάγεται το Ιερόν Μετόχιον Γεννήσεως της Θεοτόκου στους Θρακομακεδόνες της Αττικής.