Monthly Archives: Μάιος 2020

“Καὶ εἶδον καὶ ἰδού ἀρνίον ἐστηκὸς ἐπὶ τὸ ὄρος Σιὼν καὶ μετ᾽ αὐτοῦ ἑκατὸν τεσσαράκοντα τέσσαρες χιλιάδες.” Στο ανοιχτό βιβλίο του αγγέλου γράφει: “Φοβήθητι τὸν Θεὸν καὶ δότε αὐτῷ δόξαν ὅτι ἦλθεν ἡ ὥρα τῆς κρίσεως αὐτοῦ.” Πάνω από τα ερείπια, η επιγραφή αποδίδει με περικοπές τα λόγια των δύο άλλων αγγέλων: “Εἴ τις τὸ θηρίον προσκυνεῖ καὶ αὐτὸς πίεται ἐκ τοῦ οἴνου τοὺ Θεοῦ· ἔπεσε Βαβυλὼν ἡ μεγάλη.” Είναι σαφές πως ο ζωγράφος απευθύνεται σε θεατές που είναι ήδη εξοικειωμένοι με το κείμενο, εφόσον τα παραθέματα αυτά δεν εξηγούν, αλλά μάλλον υπενθυμίζουν.

Καὶ εἶδον θηρίον ἐκ τῆς θαλάσσης ἀναβαῖνον, ἔχον κεφαλὰς ἑπτὰ καὶ κέρατα δέκα, καὶ δέκα διαδήματα· καὶ εἶδον ἄλλον θηρίον ἀναβαῖνον ἐκ τῆς γῆς ἔχον κέρατα δύο ὅμοια αρνίῳ· καὶ ποιεῖ τοὺς ἀν(θρώπ)ους προσκυνῆσαι τὸ πρῶτον θηρίον.

“Καὶ σημεῖον μέγα ὤφθη ἐν τῷ οὐρανῷ, γυνὴ περιβεβλημένη τὸν ἥλιον, καὶ ἡ σελύνη [sic] ὑποκάτω τ(ῶν) ποδῶν αὐτῆς, καὶ ἐπὶ τῆς κεφαλῆς αὐτῆς στέφανος άστέρων δώδεκα.” Στα αριστερά η γυναίκα, που εδώ ταυτίζεται με την Παναγία, ντυμένη τον ήλιο και υποστηριγμένη από την σελήνη, δεν φαίνεται να απειλείται αληθινά από τον δράκο με τα εφτά εστεμμένα κεφάλια, που οργισμένος εμέσσει εναντίον της ένα ποτάμι. Η γη ανοίγει και το πίνει, ενώ δύο άγγελοι με ρόπαλο και ξίφος ετοιμάζονται να του συνθλίψουν τα κεφάλια. Ψηλά ο Χριστός βρέφος σε σεντόνι που δύο άλλοι άγγελοι κρατούν, κατευθύνεται προς τον θρόνο που είναι ήδη έτοιμος.

Από την εποχή της ίδρυσής του το Μοναστήρι φυλάσσει ένα αντίγραφο του τυπικού της Μονής Αγίου Σάββα. Είναι σαφές ότι το κείμενο αυτό χρησίμευε ως πρότυπο για την πρακτική οργάνωση της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος, όπως άλλωστε είναι γνωστό για πολλά άλλα Μοναστήρια. Αναφέρεται με κάθε λεπτομέρεια η τάξη των ακολουθιών κάθε μέρα του χρόνου και σε διάφορες περιστάσεις. Η καλή διατήρησή του μαρτυρεί την τακτική χρήση του, όλους αυτούς τους αιώνες.

Ο κώδικας αυτός του 1084 είναι ένα πολύτιμο εικονογραφημένο χειρόγραφο που περιλαμβάνει Ψαλτήρι και Καινή Διαθήκη. Βρίσκεται στην συλλογή του βυζαντινολογικού κέντρου Dumbarton Oaks στην Ουάσιγκτον, με το αριθμό 3, μαζί με άλλους δύο παντοκρατορινούς κώδικες.

Το πιο σημαντικό χειρόγραφο της μονής Παντοκράτορος είναι το περγαμηνό ψαλτήρι του 9ου αιώνα με τον αριθμό 61. Είναι ένα από τα τρία σωζόμενα ψαλτήρια που έγιναν αμέσως μετά το τέλος της εικονομαχίας και έχουν την ιδιαιτερότητα να είναι διακοσμημένα στο περιθώριο του κειμένου με εικονόφιλα θέματα. Οι μικρογραφίες, που είναι ζωγραφισμένες σε σχετικά ελεύθερο ύφος, αντλούν από τους ψαλμούς επιχειρήματα για έντονη πολεμική κατά της εικονομαχίας. Τα περγαμηνά φύλλα του κώδικα 61 είχαν ήδη χρησιμοποιηθεί παλαιότερα σε άλλο βιβλίο, με κεφαλαιογράμματη γραφή, και κατόπιν σβήστηκαν ώστε να γραφτεί αυτό το ψαλτήρι· η περγαμηνή ήταν ακριβό υλικό. Το παλίμψηστο αυτό χειρόγραφο, με την μακρά του ιστορία, είναι μια ανεκτίμητη ζωντανή μαρτυρία της εικονομαχικής διαμάχης.

Από την ίδρυση της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος λειτουργούσε στον Πύργο, σε στενή σχέση με τη βιβλιοθήκη, βιβλιογραφικό εργαστήριο. Διατηρούνται οι κόγχες στους τοίχους όπου δουλεύαν οι αντιγραφείς. Από τα τέλη του 14ου αιώνα γνωρίζουμε τα ονόματα των γραφέων μοναχών Ιγνατίου, Διονυσίου, Γερασίμου και Θεολήπτου, ενώ από τις πρώτες δεκαετίες του 15ου αιώνα τον Δαβίδ τον Ραιδεστινό, σημαντικό κωδικογράφο μουσικών χειρογράφων, και τον Κάλλιστο. Μια δεύτερη περίοδος συστηματικής λειτουργίας του βιβλιογραφικού εργαστηρίου της Μονής είναι ο 16ος αιώνας. Τον 16ο αιώνα εργάστηκαν οι κωδικογράφοι Νείλος, Σάββας, Παφνούτιος και Μιχαήλ, ενώ την ίδια περίοδο στην παντοκρατορινή Καλύβη του Αγίου Βασιλείου στην Καψάλα συνέχισε το βιβλιογραφικό του έργο ο όσιος Θεόφιλος ο Μυροβλύτης. Παρά την εφεύρεση και τη διάδοση της τυπογραφίας, το βιβλιογραφικό εργαστήριο του μοναστηριού συνεχίζει να λειτουργεί μέχρι και τον 19ο αιώνα.

Όταν ο Θεόδωρος ο Στουδίτης οργάνωνε στις αρχές του 10ου αιώνα το μοναστήρι που επρόκειτο να αποκτήσει την μεγαλύτερη φήμη και επιρροή όχι μόνο στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και σε ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο, τοποθέτησε την παραγωγή βιβλίων στο κέντρο της δραστηριότητας των μοναχών. Το τυπικό της Μονής Στουδίου, το κείμενο δηλαδή που όριζε πρακτικά τον τρόπο λειτουργίας της και οργάνωνε την καθημερινή ζωή των μοναχών, χρησίμεψε αργότερα ως πρότυπο για τα μοναστήρια που ιδρύθηκαν και στο Βυζάντιο και αλλού. Αρκετά, μεταξύ των οποίων και η Ιερά Μονή Παντοκράτορος, λειτούργησαν βιβλιογραφικά εργαστήρια και παρήγαγαν βιβλία, μια τεράστια συμβολή στην παγκόσμια ιστορία της γνώσης.