Posts in category: Σιωπηλη Ιστορια 1 – Καρακάλλου

Το 1923 ο Φώτης Κόντογλου επισκέπτεται γα πρώτη φορά το Άγιον Όρος, όπου περνάει δύο μήνες. Θα ακολουθήσουν πολλές ακόμα επισκέψεις. Γράφει: «...τράβηξα μὲ τὰ πόδια καὶ πῆγα στὸ μοναστῆρι τοῦ Καρακάλλου. Κ᾿ ἐκεῖ πέρασα πολὺ καλά· οἱ πατέρες μὲ εἴχανε σὰν δικό τους. Αὐτὸ τὸ μοναστῆρι εἶναι κοινόβιο καὶ τότες εἴχανε ἡγούμενο ἕναν ἅγιο ἄνθρωπο, τὸν Κοδρᾶτο, γέροντα ἥσυχον, εἰρηνικόν, ποιμένα ἀληθινόν, ἡ καταγωγή του ἀπὸ τὰ Ἀλάτσατα. Ὁ ἀρσανᾶς τοῦ Καρακάλου ἤτανε ἐπίσημος, ἕνας βυζαντινὸς πύργος χτισμένος ἀπάνω σ᾿ ἕναν βράχο. Κάθησα κ᾿ ἐκειπέρα κάμποσες μέρες.» Η περιγραφή θα ταίριαζε και στον σημερινό ηγούμενο της μονής, τον αρχιμανδρίτη Φιλόθεο. Γράφει ακόμη από τη Μονή: «Κάθουμαι στὸ παραθύρι τοῦ κελιοῦ μου. Καιρὸ εἴχα νὰ εἰρηνέψω. Τὸ μάτι μου κατηφορίζει κατὰ τὴ θάλασσα, ποὺ δὲν εἶναι μακρύτερα απὸ μιὰ τουφεκιά. Ἀνάμεσα σὲ δυὸ βαθύσκιωτες καὶ καταπράσινες ράχες βλέπω τὰ κύματα ποὺ σκᾶνε, μὲ κάτασπρους ἀφροὺς καὶ μὲ βαρὺ βουητὰ, στὴν ἄκρη τῆς χαράδρας. Πιὸ δεξὰ, ἕνα φουντωτὸ βουναλάκι μοῦ κρύβει ὡς τὴ μέση τὸν πύργο τοῦ ἀρσανᾶ. Φαίνεται τὸ πάνου μέρος του, καὶ τὰ μπιντένια του μὲ κάνουνε νὰ στοχάζουμαι πὼς βρίσκουμαι σὲ χρόνια παλιά...»

Η κατάσταση μετά την έκρηξη της ελληνικής επανάστασης και την αποτυχία της εξέγερσης στη Μακεδονία, το 1821, επηρέασε την Ιερά Μονή Καρακάλλου εξίσου με τα υπόλοιπα αγιορείτικα Μοναστήρια. Σε όλα εγκαταστάθηκαν τουρκικά στρατεύματα και τα επιβάρυναν με τις δαπάνες συντήρησής τους. Βαρύς έκτακτος φόρος επιβλήθηκε συλλογικά, ενώ και οι τακτικοί φόροι διπλασιάστηκαν. Τα μετόχια της Χαλκιδικής υπέστησαν βαριές ζημίες, τα χρέη διογκώθηκαν, μεγάλος αριθμός μοναχών εγκατέλειψε τον Άθωνα. Μεταξύ 1823-1830 απέμειναν στο Άγιον Όρος λιγότεροι από 1.000 μοναχοί. Επί μία πενταετία το Μοναστήρι υπέστη ζημίες στα μετόχια στη Χαλκιδική και στον Στρυμόνα. Μετά από την αποχώρηση των τουρκικών στρατευμάτων το 1830, η επικοινωνία με τα μετόχια αποκαταστάθηκε, η οικονομική κατάσταση βελτιώθηκε σταδιακά, ο αριθμός των μοναχών άρχισε να αυξάνεται. Είναι γνωστό μεταξύ άλλων ότι το 1854 ο ηγούμενος της Ιεράς Μονής Καρακάλλου Δαμασκηνός δώρισε στον οπλαρχηγό Τσάμη Καρατάσο ένα ωραίο άλογο, πράγμα που έγινε αιτία να χάσει τη θέση του και να απομακρυνθεί και από την ίδια τη Μονή.

Από τον 16ο αιώνα το Μοναστήρι είχε γίνει ιδιόρρυθμο, όπως άλλωστε πολλά άλλα. Τον Ιούλιο του 1813, ολοσφράγιστο γράμμα της Μεγάλης Σύναξης κοινοποίησε την απόφαση της Ιεράς Μονής Καρακάλλου να γίνει πάλι κοινόβιο, με ηγούμενο τον ιερομόναχο Νεκτάριο από το χιλανδαρινό κελλί της Αναλήψεως. Η μετάβαση στον κοινοβιακό τρόπο παγιώθηκε με την έκδοση του σιγιλίου του πατριάρχη Κυρίλλου ΣΤ΄ την ίδια χρονιά.

Στα οθωμανικά χρόνια το Μοναστήρι συνέχισε, παρά τις απώλειες, να διατηρεί ιδιοκτησίες στις τοποθεσίες των βυζαντινών μετοχίων της. Μάλιστα εμφανίστηκαν στην κατοχή του και νέα μετόχια, τα οποία δεν κατείχε στα βυζαντινά χρόνια: στη Χαλκιδική (Ιερισσός, Κασσάνδρα, Ορμύλια, Σιδηροκαύσια), στον Στρυμόνα (στα σημερινά Νέα Κερδύλια κ.α.), στα νησιά του Βορείου Αιγαίου Θάσο, Λήμνο και Άγιο Ευστράτιο, αλλά και στην Κρήτη, στη Μικρά Ασία και στη Βεσσαραβία. Το 1535 ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής εξέδωσε φιρμάνι που επέτρεπε στον βοεβόδα της Μολδαβίας και της Βλαχίας να αναστηλώσει τα κτίρια της Μονής, χωρίς να τα επεκτείνει. Ίσως αυτό να αφορούσε τον θαλάσσιο πύργο και τον μπαρμπακά (προτείχισμα), που σύμφωνα με επιγραφή ολοκληρώθηκε επί ηγουμενίας Γερμανού, με δαπάνη κάποιου βοεβόδα Ιωάννη Πέτρου (ίσως του Πέτρου Δ´ Ράρες της Μολδαβίας) και του μοναχού Ιωάσαφ. Σύμφωνα με τον Σμυρνάκη, το 1548 ένας οθωμανός αξιωματούχος ονόματι Ιμπραήμ διέταξε δύο μουσουλμάνους, τον Μουσταφά και τον Αλί, να επισκεφτούν την Ιερά Μονή Καρακάλλου για να μετρήσουν τις διαστάσεις του καθολικού, ώστε να δοθεί άδεια να αναστηλωθεί, όπως και έγινε. Και ο Κομνηνός το 1708 γράφει πως τον 16ο αιώνα η Μονή ανακαινίστηκε με γενναίες χορηγίες του βοεβόδα της Βλαχίας Νεάγκοε Μπασαράμπ και κάποιου βοεβόδα Πέτρου. Πράγματι, ο εντυπωσιακός πύργος της μονής έχει χαρακτηριστικά του 16ου αιώνα. Τον 17ο αιώνα, ο βασιλιάς της Ιβηρίας Αρτχίλ μαζί με τον αδελφό του Γεώργιο Βαχτάγ (1674) και τον 18ο αιώνα ο μοναχός Ιωάσαφ, φρόντισαν πολύ για το Μοναστήρι, το οποίο αναπτύχθηκε σημαντικά, σε βαθμό όπου σύμφωνα με ορισμένες μαρτυρίες έφτασε να αριθμεί μαζί με τις σκήτες του μερικές εκατοντάδες μοναχούς.

Δύο αιώνες αργότερα, στην οθωμανική εποχή, τον 16ο αιώνα, ένας άλλος σπουδαίος ασκητής έζησε στα όρια της Ιεράς Μονής Καρακάλλου: ο άγιος Διονύσιος ο εν Ολύμπω. Σύμφωνα με τον Βίο του, γύρω στο 1520 αποσύρθηκε σε σκήτη της Μονής, οικοδόμησε κελλί και τον ναό της Αγίας Τριάδας και επιδόθηκε σε ασκητικούς αγώνες για αρκετά χρόνια. Μετά το προσκυνηματικό ταξίδι του στα Ιεροσόλυμα επέστρεψε στην σκήτη του κι έχτισε εκεί τον ναό των Αγίων Πατέρων, πριν εκλεγεί ηγούμενος της γειτονικής Ιεράς Μονής Φιλοθέου.

Από τις αρχές του 14ου αιώνα το Μοναστήρι και το περιβάλλον του έζησαν με ιδιαίτερη θερμότητα την μυστική εμπειρία του ησυχασμού, όπως άλλωστε προϊδέαζε ήδη η σχέση με τον πατριάρχη άγιο Αθανάσιο. Ιδιαίτερα σημαντική φαίνεται πως υπήρξε η περίοδος της ηγουμενίας του Υακίνθου Κεραμέως (1310-1333), ο οποίος συνδεόταν με σπουδαίους ασκητές, καθώς και με τον πατριάρχη Φιλόθεο Κόκκινο, παλιό αγιορείτη. Στον βίο του αγίου Γερμανού που έγραψε ο πατριάρχης, περιγράφει αυτό το πνευματικό και ανθρώπινο περιβάλλον. Μάλιστα, και ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς έζησε νέος τα χρόνια 1322-1324 κοντά στον ασκητή Γρηγόριο τον Δριμύ, στην σκήτη της Γλωσσίας της Ιεράς Μονής Καρακάλλου.

Το 1287 ξεκίνησε μια μακροχρόνια διαμάχη για θέματα συνόρων ανάμεσα στις Ιερές Μονές Καρακάλλου και Μεγίστης Λαύρας, η οποία έμελλε να κρατήσει ως το τέλος του 16ου αιώνα. Είναι πιθανό η υπόθεση αυτή να δημιούργησε την ανάγκη για την έκδοση χρυσόβουλλου το 1294 από τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β΄ Παλαιολόγο, το οποίο διατηρείται στο αρχείο. Είναι το παλαιότερο έγγραφο που αποτυπώνει την περιουσιακή κατάσταση του Μοναστηριού, τα μετόχια και τα κτήματά του εντός και εκτός Αγίου Όρους. Εμφανίζει εικόνα οικονομικής και δημογραφικής ανάπτυξης, μετά από περίοδο σοβαρών δυκολιών. Το προοίμιο του χρυσόβουλλου αναφέρεται στις πολλαπλές ευεργετικές παρεμβάσεις του πατριάρχη Αθανασίου Α´ προς τον αυτοκράτορα για την έκδοση διαταγμάτων υπέρ της Μονής, στην οποία παλαιότερα διέμενε. Αν και άγνωστη από αλλού, η πληροφορία θεωρείται ακριβής, δεδομένου ότι ο αυτοκράτορας είχε στενή φιλία με τον Αθανάσιο και γνώριζε προσωπικά τον πρότερο μοναστικό του βίο στον Άθωνα. Ο πατριάρχης Αθανάσιος, φωτισμένος και αυστηρός ασκητής, υπέρμαχος της ορθοδοξίας και της συνέπειας στην τήρηση των μοναστικών κανόνων, έμενε λοιπόν και στην Ιερά Μονή Καρακάλλου, ίσως κατά την δεύτερη παραμονή του στο Άγιον Όρος, γύρω στο 1278.

Ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης είδε στις αρχές του 19ου αιώνα ένα πολύ φθαρμένο σιγίλλιο του αυτοκράτορα Ρωμανού Δ´ του Διογένη (1068-1071) «εἶδον ἒν σιγίλλιον διεφθαρμένον Ῥωμανοῦ τοῦ Διογένους, εἰς τοῦ ὁποίου τὴν σφραγίδα ἦτον ὁ βασιλεὺς Ῥωμανὸς καὶ ἡ βασίλισσα Εὐδοκία μὲ δύω παιδία, καὶ ἄνωθεν ἐκράτει αὐτοὺς ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς. Ὄπισθεν εἶχεν ἡ σφραγὶς σταυρὸν, καὶ γράμματα κεφαλαιώδη. Ὅσα ἠδυνήθην νὰ ἀναγνώσω εἰς τὸ σεσαθρωμένον τοῦτο σιγίλλιον, εἶδον νὰ ἐπικυρώνει τόπους τινὰς ἀφιερωμένους πρὸ χρόνων.» Τελευταία φορά το είδε και το περιέγραψε ο περιηγητής Victor Langlois το 1867. Ο Σμυρνάκης γράφει πως το 1903 το σιγίλλιο είχε πια χαθεί, έμεινε όμως η σφραγίδα του. Περιγράφει ωστόσο την σφραγίδα διαφορετική, όπως ακριβώς μπορεί κανείς να την δει σήμερα σε προθήκη στην βιβλιοθήκη: στην μπροστά όψη ο Χριστός στέκεται ανάμεσα στον Ρωμανό και την Ευδοκία και τους στέφει. Όπισθεν εικονίζονται οι τρεις γιοι της Ευδοκίας και του προηγούμενου αυτοκράτορα, Κωνσταντίνου Ι´, ο Κωνσταντίνος, ο Μιχαήλ ο μετέπειτα αυτοκράτορας, και ο Ανδρόνικος. Δυστυχώς δεν σώθηκε το περιεχόμενο του σιγιλλίου.

Από όλη την μεσαιωνική περίοδο μέχρι τα τέλη του 15ου αιώνα, το αρχείο της Ιεράς Μονής Καρακάλλου έχει μόνον επτά έγγραφα. Είναι μακράν η μικρότερη συλλογή σε αθωνικό Μοναστήρι. Το παλαιότερο είναι μόλις του 1294. Τρία ακόμη έγγραφα διατηρούνται από τα χρόνια 1568 έως 1600. Eυτυχώς όμως έχουμε ορισμένες ενδιαφέρουσες Ελληνικές, Σλαβικές και Δυτικές αναφορές του 18ου και του 19ου αιώνα για το χαμένο πια περιεχόμενο του καρακαλλινού αρχείου.

Διάφορες εικασίες έχουν γίνει κατά καιρούς για την προέλευση του ονόματος του Μοναστηριού. Μία το συνδέει με τον ρωμαίο αυτοκράτορα Καρακάλλα (188-207), ίσως μέσω κάποιου άγνωστου σήμερα ερειπίου ή τοπωνυμίου. Μάλιστα ένας δημοφιλής θρύλος, που παρέσυρε και τον ζωγράφο του ταφικού παρεκκλησίου, τον παρουσιάζει ως κτήτορα του Μοναστηριού, προσθέτοντας στον αναχρονισμό και μια ειρωνική χροιά, δεδομένου ότι ο Καρακάλλας ήταν γνωστός διώκτης των χριστιανών. Μια άλλη είναι εκείνη που είχε διατυπώσει ο πρώην αγιορείτης πατριάρχης Φιλόθεος Κόκκινος τον 14ο αιώνα, γράφοντας τον βίο του αγίου Γερμανού Μαρούλη: ότι ο κτήτορας λεγόταν Καράκαλος. Το όνομα όμως αυτό δεν συναντιέται νωρίτερα από τα τέλη του 13ου αιώνα, όπου ανήκει στον Μητροπολίτη Νικομηδείας (1289-1309). Ο γνωστός λόγιος εσφιγμενίτης μοναχός Γεράσιμος Σμυρνάκης αναφέρει το 1903 ότι ως κτήτορας της Μονής ψάλλεται και κάποιος Νικόλαος από την κωμόπολη Καρακάλλα, της οικογενείας Καρακάλλα, ο οποίος εκχριστιανίστηκε στα χρόνια του οσίου Αθανασίου του Αθωνίτη. Τέτοιο πρόσωπο ωστόσο δεν είναι γνωστό από καμμία ιστορική πηγή.