All posts by : admin

Ο κώδικας αυτός του 1084 είναι ένα πολύτιμο εικονογραφημένο χειρόγραφο που περιλαμβάνει Ψαλτήρι και Καινή Διαθήκη. Βρίσκεται στην συλλογή του βυζαντινολογικού κέντρου Dumbarton Oaks στην Ουάσιγκτον, με το αριθμό 3, μαζί με άλλους δύο παντοκρατορινούς κώδικες.

Το πιο σημαντικό χειρόγραφο της μονής Παντοκράτορος είναι το περγαμηνό ψαλτήρι του 9ου αιώνα με τον αριθμό 61. Είναι ένα από τα τρία σωζόμενα ψαλτήρια που έγιναν αμέσως μετά το τέλος της εικονομαχίας και έχουν την ιδιαιτερότητα να είναι διακοσμημένα στο περιθώριο του κειμένου με εικονόφιλα θέματα. Οι μικρογραφίες, που είναι ζωγραφισμένες σε σχετικά ελεύθερο ύφος, αντλούν από τους ψαλμούς επιχειρήματα για έντονη πολεμική κατά της εικονομαχίας. Τα περγαμηνά φύλλα του κώδικα 61 είχαν ήδη χρησιμοποιηθεί παλαιότερα σε άλλο βιβλίο, με κεφαλαιογράμματη γραφή, και κατόπιν σβήστηκαν ώστε να γραφτεί αυτό το ψαλτήρι· η περγαμηνή ήταν ακριβό υλικό. Το παλίμψηστο αυτό χειρόγραφο, με την μακρά του ιστορία, είναι μια ανεκτίμητη ζωντανή μαρτυρία της εικονομαχικής διαμάχης.

Από την ίδρυση της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος λειτουργούσε στον Πύργο, σε στενή σχέση με τη βιβλιοθήκη, βιβλιογραφικό εργαστήριο. Διατηρούνται οι κόγχες στους τοίχους όπου δουλεύαν οι αντιγραφείς. Από τα τέλη του 14ου αιώνα γνωρίζουμε τα ονόματα των γραφέων μοναχών Ιγνατίου, Διονυσίου, Γερασίμου και Θεολήπτου, ενώ από τις πρώτες δεκαετίες του 15ου αιώνα τον Δαβίδ τον Ραιδεστινό, σημαντικό κωδικογράφο μουσικών χειρογράφων, και τον Κάλλιστο. Μια δεύτερη περίοδος συστηματικής λειτουργίας του βιβλιογραφικού εργαστηρίου της Μονής είναι ο 16ος αιώνας. Τον 16ο αιώνα εργάστηκαν οι κωδικογράφοι Νείλος, Σάββας, Παφνούτιος και Μιχαήλ, ενώ την ίδια περίοδο στην παντοκρατορινή Καλύβη του Αγίου Βασιλείου στην Καψάλα συνέχισε το βιβλιογραφικό του έργο ο όσιος Θεόφιλος ο Μυροβλύτης. Παρά την εφεύρεση και τη διάδοση της τυπογραφίας, το βιβλιογραφικό εργαστήριο του μοναστηριού συνεχίζει να λειτουργεί μέχρι και τον 19ο αιώνα.

Όταν ο Θεόδωρος ο Στουδίτης οργάνωνε στις αρχές του 10ου αιώνα το μοναστήρι που επρόκειτο να αποκτήσει την μεγαλύτερη φήμη και επιρροή όχι μόνο στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και σε ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο, τοποθέτησε την παραγωγή βιβλίων στο κέντρο της δραστηριότητας των μοναχών. Το τυπικό της Μονής Στουδίου, το κείμενο δηλαδή που όριζε πρακτικά τον τρόπο λειτουργίας της και οργάνωνε την καθημερινή ζωή των μοναχών, χρησίμεψε αργότερα ως πρότυπο για τα μοναστήρια που ιδρύθηκαν και στο Βυζάντιο και αλλού. Αρκετά, μεταξύ των οποίων και η Ιερά Μονή Παντοκράτορος, λειτούργησαν βιβλιογραφικά εργαστήρια και παρήγαγαν βιβλία, μια τεράστια συμβολή στην παγκόσμια ιστορία της γνώσης.

Τον μεσαίωνα τα βιβλία ήταν πολύτιμα και δυσεύρετα αντικείμενα. Ένας ιδιώτης είχε πρόσβαση σε βιβλία μόνο αν ήταν πολύ εύπορος. Οι μοναχοί ενός μεγάλου Μοναστηριού ωστόσο, είχαν συχνά στη διάθεσή τους μια ολόκληρη βιβλιοθήκη με πατερικά κείμενα, βίους αγίων, αλλά και διάφορα έργα αρχαίων και συγχρόνων τους συγγραφέων. Η βιβλιοθήκη της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος, που μετά από τη συντήρηση στεγάζεται πάλι στον δεύτερο όροφο του πύργου, περιλαμβάνει 450 χειρόγραφα και περισσότερα από 3500 έντυπα βιβλία. Υπέστη κατά καιρούς σοβαρές απώλειες και καταστροφές, όπως μετά την Επανάσταση του 1821, αλλά και αφαιμάξεις πολλών σημαντικών χειρογράφων, ορισμένα από τα οποία βρίσκονται σήμερα σε βιβλιοθήκες του εξωτερικού. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Αρσενίου Σουχάνωφ, ο οποίος σε μια αποστολή του στο Άγιον Όρος τον 17ο αιώνα για λογαριασμό του Τσάρου και του πατριάρχη Μόσχας, αφαίρεσε εκατοντάδες κώδικες από τις βιβλιοθήκες όλων σχεδόν των αγιορειτικών μοναστηριών, μεταξύ αυτών και 31 χειρόγραφα της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος. Οι κώδικες αυτοί βρίσκονται στη συλλογή της Συνοδικής Βιβλιοθήκης της Μόσχας (σήμερα Ιστορικού Μουσείου) με τους αριθμούς 30, 84, 90, 97, 106, 122, 130, 132, 135, 171, 176, 189, 191, 197, 207, 241, 280, 306, 307, 326, 341, 344, 348, 350, 354, 364, 369, 371, 410, 421, 464 στον κατάλογο του Vladimir και την ένδειξη «Βιβλίον τοῦ Παντοκράτορος Χριστοῦ» ή απλά «Τοῦ Παντοκράτορος».

Οι μοναχοί του Αγίου Όρους ήταν ένα πολύ αντιπροσωπευτικό δείγμα της βυζαντινής κοινωνίας. Μεταξύ τους υπήρχαν και αναλφάβητοι αγρότες αλλά και μορφωμένοι αριστοκράτες και βέβαια λόγιοι, οι οποίοι και διάβαζαν κατ᾽ ιδίαν στο κελλί τους ή στην βιβλιοθήκη αλλά και έγραφαν επιστολές, σχόλια ή σημειώσεις γεγονότων στο περιθώριο βιβλίων, ή συνέγραφαν δικά τους έργα. Η βιβλιοθήκη του Μοναστηριού εμπλουτιζόταν διαρκώς με έργα που ενδιέφεραν αυτό το λόγιο αναγνωστικό κοινό, συγχρόνων και αρχαίων συγγραφέων, τα οποία δεν είχαν απαραίτητα θρησκευτικό περιεχόμνο. Ο άγιος Θεόδωρος, ο σπουδαίος ηγούμενος της μονής Στουδίου τον 9ο αιώνα, γράφει ότι τις μέρες που δεν υπήρχε κάποια σημαντική χειρωνακτική εργασία, χτυπούσε το σήμαντρο που καλούσε τους μοναχούς στη βιβλιοθήκη για να διαλέξουν βιβλίο να διαβάσουν. Σε πιο πρόσφατες εποχές το διαρκώς υψηλότερο επίπεδο μόρφωσης έκανε την ιδιωτική μελέτη μια καθολική πρακτική, την οποία εφαρμόζει στο καθημερινό του πρόγραμμα ο μοναχός, όμοια με τον κανόνα του.

Είναι φυσικό, λοιπόν, οι λίγοι που είχαν άνεση στην ανάγνωση να διαβάζουν και για τους υπόλοιπους. Πέραν όμως από αυτήν την πράξη αλληλεγγύης, η ανάγνωση στο Βυζάντιο πιστεύεται πως γινόταν ούτως ή άλλως μεγαλόφωνα και καθαρά, ακόμη και όταν ο αναγνώστης ήταν μόνος του. Διαφορετικά από τις τωρινές πρακτικές, η ανάγνωση τότε κινητοποιούσε περισσότερες αισθήσεις. Είτε το δάχτυλο, είτε ένα λεπτό ραβδί, ο δείκτης του αναγνώστη περιδιάβαινε αργά τις σειρές του χειρογράφου, βοηθώντας τον να εστιάζει. Στον κόσμο διοργανώνονταν δημόσιες αναγνώσεις κειμένων σε αμφιθέατρα. Στους ναούς και στα μοναστήρια διάβαζαν δημόσια, φωναχτά, διάφορα αναγνώσματα στις ακολουθίες. Το Ευαγγελιστάριο, λειτουργικό βιβλίο με συνήθως όμορφη στάχωση (εξώφυλλο, δέσιμο) για δημόσια ανάγνωση, βάζει σε σειρά ανά ημέρα του χρόνου την αντίστοιχη ευαγγελική περικοπή. Κατά την διάρκεια της τράπεζας στα Μοναστήρια κάποιος μοναχός διαβάζει από το δισκέλι (πτυσσόμενο αναλόγιο), ή τις γιορτές απ᾽ τον άμβωνα (αν υπάρχει) λόγους πατέρων διδαχές γερόντων ή βίους αγίων, ώστε να ακούν οι υπόλοιποι όσο τρώνε σιωπηλά.

Τον Μεσαίωνα η σχέση της κοινωνίας με τα βιβλία ήταν πολύ διαφορετική. Η ικανότητα της ανάγνωσης από τη μία και η πρόσβαση σε βιβλία από την άλλη, ήταν σαφώς περιορισμένες σε σχέση με σήμερα και αφορούσαν ένα μικρό μόνο μέρος της κοινωνίας. Όπως στην αρχαιότητα, έτσι και στο Βυζάντιο, οι άνθρωποι που είχαν πρόσβαση στην εκπαίδευση μάθαιναν πρώτα να γράφουν με κεφαλαία γράμματα, και στο επόμενο μόνο στάδιο να διαβάζουν, πάλι κεφαλαία, πρώτα ένα-ένα τα γράμματα, ύστερα τις συλλαβές, τις λέξεις, τις προτάσεις. Οι περισσότεροι λοιπόν που είχαν εκπαιδευτεί, μπορούσαν να γράψουν αργά μια λέξη όπως το όνομά τους, λιγότεροι μπορούσαν να διαβάσουν επιγραφές σε κεφαλαία, στις εικόνες, στα νομίσματα, στους δρόμους. Πολύ λιγότεροι μπορούσαν να διαβάζουν κείμενα και μόνον οι πιο μορφωμένοι ήταν σε θέση να διαβάζουν κείμενα σε μικρογράμματη γραφή με κανονική ταχύτητα λόγου. Το βιβλίο που χρησιμοποιούσαν σαν αναγνωστικό ήταν συνήθως το ψαλτήρι.

Η νέα τροπή της ιστορίας των βιβλίων εκδηλώνεται ίσως στα πρώτα χριστιανικά χρόνια κατά τη διάδοση της νέας θρησκείας, που είναι θρησκεία βιβλίου. Η ανάγκη αναπαραγωγής και ευρείας χρήσης του Ευαγγελίου, ως βιβλίου αναφοράς, εντατικοποιεί την παραγωγή χειρογράφων, προάγει την τεχνολογία της παραγωγής τους και τα κάνει πιο εύχρηστα και πιο ανθεκτικά, αλλάζοντας το σχήμα τους από ειλητά (ρολά) σε κώδικες (βιβλία). Η σχέση του Χριστιανισμού ως ενός κυρίαρχου χαρακτήρα της βυζαντινής κοινωνίας με την πρακτική της ανάγνωσης φαίνεται και από το ότι περίπου τα 9/10 των βυζαντινών χειρογράφων που έχουν διατηρηθεί έχουν θρησκευτικό περιεχόμενο. Μοιάζει λοιπόν αρκετά αναμενόμενο, το βυζαντινό Μοναστήρι να χρησιμοποιεί αλλά και να παράγει πλήθος βιβλίων. Ήταν άραγε έτσι;